www.istanbullite.com

Yazinin başligi yadirganabilir ama bu konu eskiden beri merakimi uyandirmiştir. Istanbulda, savaş ve ticaret gemilerini durdurmak icin denizin içine gerilen zincirler de diyebiliriz bunlara. Bu zincirlerden en cok bilineni Bizansin, Haliçin ağzina gerdiği ve Türk gemilerinin " Altin Boynuza" girmesini engellemek amaci ile kullanilan zincir. Daha az kişinin bildiği ikinci zincir ise daha da önceki zamanlara ait ; on ikinci yüzyilin ikinci yarisina doğru Imparator I. Manuel Komnenos'un bugünku Kizkulesi ile Sarayburnu açiklarina gerdirdiği zincir.

Isterseniz kronolojik sirayi takip ederek once Kizkulesi zincirinden bahis edelim. Bizansli tarihçi Honiatesin yazdiğina göre, Imparator I. Komnenos yazlik sarayini bugünkü Topkapi Sarayinin bulunduğu yaramadaciğa yaptiriyor. Güvenlik için Mangana manastirinin bulunduğu bugünku Sarayburnu sahiline birde kule dikiyor. Sonrada bakiyorki hem düşman gemileri hemde ticaret gemileri Marmaradan gelip şehri tehdit ediyor ve serbestçe dolaşiyorlar, bir kulede Damalis kayaliklarina dikiyor. Damalis kayaliklari, Kizkulesinin uzerinde bulundugu kayaliklar. Kimbilir belkide çok eski zamanlarda , Salacak sahili ile birleşik olan bu kayalar bir deprem sonucu çöküp arada dar bir su geçidi birakmislar.

Bu kayaliklara kule yapildiktan sonra kulenin etrafi küçuk bir kalecik ile çevriliyor. Sonrada bu kuleden , karşidaki kuleye sallar diziliyor sira sira. Sallar birbirine insan beli eninde zincir halkalarla tuturuluyor. Boylece düşman gemilerinin Istanbula girmesi engellendiği gibi, ticaret gemilerinin geçmesi içinde bugün " toll " denilen gümruk vergilerinin toplandiği bir karakol olusturuluyor . Vergisini ödeyen ticaret gemileri, kule ile Salacak arasindaki zincirli sallarin açilmasi ile geçit izni alabiliyorlar.

Sonra, hangi tarihde oldugu bilinmez, Sarayburnu sahiline çekilen zincir o kadar ağir geliyorki, Damalis kalesindeki kuleyi çektigi gibi denizin içine gömüyor. Zincirler denizin dibini buluyor, sallar parçalaniyor. Belkide bu tarihten sonra , ikinci zinciri limana yani Haliçin ağzina germe gereği duyuluyor.

Kiz kulesi ile ilgili hikayeyi daha önce Ingilzce olarak yazmiştim.* Burada bu konuyu tekrarlamayacağiz. Son Istanbul yolculuğumda , bugüne kadar üzerine hiç ayak basmadigim Kiz Kulesine gitme firsati buldum. Burada bizim ekip ile cok güzel iki saat gecirdik, bol bol resim çekip Istanbulu , Kiz kulesinden bakarak seyrettik. Bende hem gözlerimin önündeki muhteşem manzarayi içime sindirerek izledim, hemde zincirin nereden nereye bağli oldugunu gözümde canlandirmaya çalistim. Denizaltindan geçecek tüp; Marmaray projesinin yapim çalismalari Kizkulesinin ikiyüz metre kadar ötesinde , güzel bir resmi bozan kara bir çizgi gibi gözlerimi tirmaliyordu. Ama bu çizgiyi biraz geriye çekip kizkulesinle birleştirdiğimde, o eski zinciri görür gibi oldum. Sonra kuleden asaği indim , Sarayburnu sahillerine bakan kayaliklara baktim. Kayalar sanki bir heyelan sonucu yuvarlanarak denizin dibine doğru gidiyorlardi. Evet eski kule buradan boynuna bağlı zincirle birlikte, Marmaranin dibini boylamişti.

Şimdi biz gelelim daha çok bilinen ve konuşulan Haliç zincirine. Bu zincirin parçalarini daha önce Beşiktaştaki Deniz Müzesinde görmüştüm. Ama, Konstantin'in Sultan Mehmet'in Haliç'e girmesini engelemek icin çektirdigi zinciri nereden nereye cektirmısti ? Bu konuda bazi araştirmalar yaptim. Zincir Karaköy tarafinda Yeralti Camii denilen camiden, Sirkeci bölgesinde eski Yali Köşk civarina gerilmişti. Ayni Kizkulesi zinciri gibi bu zinciride aslinda Haliçin ağzina dizilmiş yüzen sallar birbirine bağliyordu. Lise yillarimi Karaköyde geçirdiğim halde, bu çok ismini duyduğum yeralti camiini hiç görmemiştim. Karşi taraftaki Yali Köşk ne iş için kullanilirdi ve ne olmustu? Işte kafamdaki bu sorulari biraz okuyarak birazda gezerek cevaplandiracaktim.

Zincirin Eminönü tarafindaki ucunun bağlandiği yer Bizans surlarinin bulunduğu burçlardan biri idi. Fatih'in Istanbulu fethinden sonra bu surlarin bir kismi yikilmiş ve ileri tarihlerde buraya "yali köşk "denilen bir köşk yapilmişti. Osmanli padişahi denizde kayik gezintisine çikmak istediğinde köşkün önündeki iskeleden , tentesi erguvan renkli kayiğina biner, buradan dümende Bostancibaşi boğaz kiyilarini yada haliç'i gezerdi.** Gene ayni şekilde bütün denizcilik gösterileri Padişah tarafindan buradan temaşa edilir, Kaptani Derya ve diger komutanlar seferden sonra bizzat Padişah tarafindan buradan karşilanirdi. Bu köşk 19 ci yüzyil sonrasina doğru, Sirkeci garina yer açmak icın Sultan Adülaziz zamanında yikilmiş ve tarihe karişmişti. Zincirin büyük bir kismi Fetihten sonra yillarca sokak köşelerinde kalmis,ve ileride Topkapi Sarayinin icindeki Aya Irini kilisesinde sergilenmişti.

Zincirin , Galata tarafindaki ucunun bağlandiği yeri ise son Istanbul seyahatimde bizzat görme olanağini buldum. Bizim ekiple birlikte Istiklal caddesinde dolaştiktan sonra niyetimiz Tünel ile Karaköy'e inmek oradanda vapur ile bir Haliç turu yaparak , Eyüp Sultan Camiini ziyaret etmek idi. Tünel'in tadilatta olmasi dolayisi ile , o dünyanin en dik yaya ve araç yokuşu, " Yüksek Kaldirim" i düşe kalka kan ter içinde indik. Alt geçitten geçip, Kadikoy Iskelesi yanindaki , çay bahçelerinden birine yorgunluk içinde kapaği attik. Burada , ben bizimkileri bıraz soluklanmaları için biraktim . Niyetim, hem Kadiköy iskelesinden kalkan haliç vapurunun saatlerini ,ögrenerek jeton almak, hemde hemen iskeleyi geçince kivrilan Kemankeş caddesindeki Yeralti Camiini görüp bir iki resim çekmekti.

Cami'ye bir iki basamak asağiya inilerek giriliyordu. Cami'nin içi kemer seklindeki sütunlarla payelere bolünmus kisimlardan oluşuyordu. Bu bölümler ince uzun bir dehliz gibi arkadaki sokağa doğru uzaniyordu. Mahzenin arkasındaki bu sokağin seviyesi giriş kapisindaki sokağa göre en aşaği üç metre kadar daha yüksekti. Belkide bu kapidaki girişin yer seviyesının altında olmasından dolayi buraya "Yeralti Camisi" denmisti.

Karşi tarafta zincirin bağlandigi hisar gibi burasida Bizans zamaninda , Galata kulesinin etrafindaki Ceneviz surlarinin kulelerinden birinin mahzeni imiş. Fetihten sonra "Mahzen-i Sultani "adi verilen bu mahzeni Osmanlilar uzun zaman cephane mahzeni olarak kullanmişlar. Buraya ayni zamanda halk arasinda Bızans devrinden beri kurşunlu mahzende denirmis. Bu konuyu biraz daha araştirinca , aslinda Haliç zincirinin cok daha eski devirlerde Bizanslilar tarafindan Emevilerin ataklarindan korunmak üzere gerildiğini ögreniyordum. Aslinda Haliç zinciri, Kizkulesi zincirinden tam dört asir önce Altın Boynuzun bogazina gerilmisti. M.S.716 yilinda tam yedi yillik kuşatma netice vermeyince Emevi başkomutani Mesleme elindeki cephane ve levazimati buradaki Kastellion kalesindeki mahzene üzerine kurşun döktürerek kapatiyor ve Şam'a geri dönüyordu.

Gene başka bir rivayete göre Osmanlilar devrinde Murad Efendi adli bir Şeyh, keşif yolum ile buradaki kurşun kapli mahzenlerin altinda bazi önemli kişilerin mezarlarinin oldugunu oğluna anlatir. ***Murad Efendinin mana aleminde gördüğü kadari ile bazi ruhlar Üsküdardan Galatadaki bu mahzene bir nur köprüsü inşaa etmişler ve devamli burada yatan kişileri ziyaret ederlermiş. Iste Murat efendinin oğlu babasindan işittiği bu hikayeyi Sadrazam Mustafa Bahir Paşaya anlatir. Oda burayi namaz kilinacak bir mescit haline getirir. Burada, ikisi yan yana biri tek üç mezar bulunur. Bunlarin üzerine birer sanduka yerleştirilir. Murat efendinin verdigi bilgiye dayanilarak, bu kabirlerin ; Vehb Bin Hüseyre, Amr Bin As ve Süfyan B. Uveyne ait oldugu rivayet edilir. Cami içindeki bu türbelerde kısa zamanda , Istanbulun diğer semtlerinde görülen yatirlar gibi halkin sikça ziyaret ettiği bir mekan haline dönüşür.

Işte, Istanbulun altindaki zincirlerin bizim görebildiğimiz ve ögrendigimiz kadar kisaca hikayesi böyledir.