istanbullite.com

Çelebi  Mehmet şehzade iken 1402 Ankara savaşı sonrası Timur’a esir düşer. Sonra İbrahim Paşa tarafından  kurtarılır ve orduyu kuvvetlendirmek için Amasya’ya çekilir.  Burada cundi adı verilen 200 süvariye talim yaptırmaya başlatır. İyi binici ve gözü pek olan bu cundiler iki takıma ayrılırlar.  İleride  tahta geçtikten sonra I. Mehmet olarak anılan  Çelebi Mehmed’in takımı,  Amasya'nın ünlü bamyası nedeniyle “Bamyacılar”  adıyla talim görür. Diğeri ise  oğlu Murat adına yarışan ve Merzifon’un lahanasını  kendine ad alan “Lahanacılar” takımıdır. Zamanla bu iki süvarI takımı arasındaki rekabet giderek büyür ve Osmanlı sarayında padişahtan Enderun’a  kadar herkes bu cirit alayları ndan birini takım olarak tutmaya başlar. Günümüzdeki futbol takımlarının formaları gibi bunların da değişik renkte giysileri vardır. Lahanacılar takımı kırmızı kadife şalvar, yeşil mintan giyer ve yeşil bayrak taşır. Bamyacılar ise kırmızı kadife şalvar, mavi mintan giyer ve kırmızı bayrakla  yarışır. Padişahlar bu işe kendilerini o kadar verirler ki İstanbul meydanlarına, saray bahçelerine lahana ve bamya sembolleri olan yapıtlar dikerler.  Bazı cundilerin ve alay başlarının mezar taşları da bu motiflerle süslenir. Hatta III. Selim tuttuğu takım  Lahanacılar adına bir şiir bile  yazar:

Mevsim-i dey'de çıkar meydana çün er lahana

Havf etmez berdden, çün merd-i server lahana

Gürz-i Keykaavûs'a benzer gerçi şekl ü heybeti

Can verir insana çün berk-i gül-i ter lahana

Bamya gibi dizilmez, yüzbini bir rişteye

Sanki arslandır ki gerdûneyle

gezer lahana

Ansız olmazmış, bilindi;

hiç bir zevk u sûrur

Sohbet-i helvâ

olur mu, olmasa

ger lahana

Yazsa İlhami sezâdır

her ne denli medhini

Lahana'cim,

lahana'cim,

lahana'cim,

lahana!...

Üçüncü Selim

Kaynak: tarih ve düşünce 2003 2/1

Şiirin günümüz Türkçesine çevirisi  ise şöyle:

Kış mevsiminde çıkar ortaya lahana

Gerçi biçimce Keykavus’ un topuzuna benzer

Can verir insana, çünkü taze gül yaprağıdır lahana

Dizilmez yüz bin, bir ipliğe bamya gibi,

Arslandır o, arabayla gezer sanki lahana

Hiçbir zevk ve mutluluk olmazmış onsuz

Olur mu, helva söyleşileri, olmazsa eğer lahana,

Lâyıktır ona, İlhâmî ne türlü övgüler yazsa

Lahanacım, Lahanacım, Lahanacım, Lahana.

 Sarayda özel günlerde yapılan bu Lahanacılar -Bamyacılar müsabakalarını  Silahtarağa organize eder, cundilere ve alay başlarına oyun sonrası para dağıtırdı. Çogu zaman  bu müsabakalarda yaralanan olur, hatta ölümle bile sonuçlanan kazalar görülürdü. Yaralananlara da tedavi masrafları için ayrıca para verilirdi. Sultan İbrahim zamanında Kaptan-ı derya olan Seyit Ahmet Paşa, rivayetlere göre ünlü seyyah Evliyâ Çelebi’nin böyle bir müsabakada  dişlerini de kırmıştır. Evliya Çelebi’nin zayıf ve narin bir kişi ama çok çevik, iyi ata binip cirit atmasını biliyormuş. Seyahatnamesinden yazdığına  göre 1647 senesinde Seyit Ahmet Paşa ile oynadığı bir cirit oyununda dört dişi kırılmış ve  kırılan dişlerini Viyana’da yaptırmış. Bazen bu rekabet saha dışına da taşınır ve çirkin kavgalara da dönüşebilirdi. Çırağan yalısı nda yapılan bir müsabaka sonrası Çopur İhsan Ağa Şuayıp Ağaya pusu kurar ve onu yaralar. Altı ay hasta yatan Şuayıp Ağa ölünce çok üzülen II Mahmut , Yeniçeri ocağının kaldırılması ile 1826 yılından itibaren cirit oyununu  tamamen yasaklar. Böylece dört yüzyıl süren Lahanacılar-Bamyacılar rekabeti de tarihe karışır. 

Bugün bu Lahanacılar-Bamyacılar derbisinin izleri İstanbul’da hala görülüyor. Çengelköy’deki Serkavas Ahmet Ağa Lahanacılar çeşmesinin bir benzeri,  Paşabahçe İskele Meydanındaki  Serasker Mustafa Paşa Çeşmesidir. Ayazma parkında bulunan çeşme dört köşe, üzerinde ay ve şualı yıldız olan, mermer bir sütun üzerinde küre şeklinde bir lahanayı taşıyan bir yapıttır. Çeşmenin köşelerinde ince burma sütunlar vardır. Önünde aynı Çengelköy’deki çeşme gibi bir dikdörtgen mermer bir yalak bulunur.Denize bakan ön  cephesinde yapılış tarihini içeren  bir kitabe yer alır:

Ve minel mâi külle şey’in hay

Virdi Paşa bagçesine çeşme inşâdiyle tâb

Teşnegânı katre-i eltâf eyler kâm-yâb

Mustafa Pâşâ akıtdı zemzem-âsâ âb-ü nâb

  H.1257 / M.1841 – 1842

 İstanbul’da Lahanacılar ve bamyacılar rekabetini sembolize eden iki ayrı yapıtta Topkapı Sarayı Bab-ı Hümayun bahçesindeki Cephane Meydanında bulunuyor. Bu sütunlardan soldaki lahana anıtını 1790 yılında III. Selim, sağdaki bamya anıtını ise 1811 de II. Mahmut yaptırmıştır. Bu anıtlar dışında İstanbul’un eski mezarlıklarında üstünde lahana ve bamya figürleri olan mezar taşları da görmek mümkün. Bunların bir kısmı cundilerin, alay başlarının, bazıları da lahanacılar ve bamyacılar taraftarlarının mezar taşları. Aynı, günümüzdeki futbol takımlarının armalarının,  rahmetli oyuncuların, antrenörlerin ya da taraftarların mezar taşlarında olduğu gibi. 

November 13, 2023

Dublin, Ohio