Atatürk’ün babası Ali Rıza Efendi’nin babası Hacı Ahmet Efendi’nin Makedonya’nın kuzeyinde Kocacık köyünde doğduğu ve orada yaşamış olduğu biliniyor. Atatürk’ün çoğu zaman yakınlarına atalarının Yörük Türklerinden olduğunu söylemiştir. Peki nerede dir bu Kocacık köyü, Türkler buraya ne zaman gelmiş ve yerleşmiştir, Kocacık ismi nereden gelmektedir, önce bunu inceleyelim.
15 ci yüzyılın ortasında bugün Kocacık (Kodzadzik) diye adlandırılan köyün bulunduğu Makedonya’nın Debre bölgesinde merkezi Jupa’da eski bir Osmanlı kalesinin bulunduğu biliniyor. Smijanic adlı Osmanlı’ya isyan bayrağı açan Arnavut toprak ağasına ve tarihçi Hadi Vasiljević göre, Osmanlılar1448 yılında üç ay süren bir kuşatmadan sonra bu bölgeyi ele geçirdiler. Köyün ismi de büyük savaş anlamına gelen Koca Cenk’ten gelmekte. Zamanla "Kocacenk" halk ağzında "Kocacık" olarak değişime uğramış. Osmanlılar buraya askerlerini ve Türkiye’den gelen yörükleri yerleştirmişler. Bu yörükler Konya’nın Karaman bölgesinde yaşayan, günümüzde Taşkale diye anılan Kızıllar köyünden gelenler imiş. Fetihten sonra buradaki kilise camiye dönüştürülmüş ve Kocacık, Debra-i Bala sancağını bağlanımış ve buradaki kale muhafaza edildiği sürece vergiden muaf tutulmuş.
1930 larda cekilmis orijinal evin fotografi
Kazilarda ortaya çikan temel
Mimarlarin cizdigi tasarim
Atatürk’ün babası Ali Rıza Efendi’nin babası Hacı Ahmet Efendinin doğum tarihi bilinmese de 19. Yüzyılda Kocacık köyünde doğup yaşadığı ve burada bir evi olduğu biliniyor. Kızıl Ahmet Efendi adıyla anılan Hacı Ahmet bey yalnız Kocacık köyünün imamı değil, bütün Debre bölgesinde sayılan bir dini lider imiş. Atatürk'ün babası Ali Rıza Efendi de burada doğmuş ve gençliğini burada geçirmiş. Hatta Zübeyde Hanımla evlendikten sonra da baba evinde yaşamışlar. Mustafa Kemal de çocukluğunun ve gençliğinin bir bölümünü bu evde geçirmiş. Zaten Manastır’daki okul yılları hep Makedonya’da ve bu civarda geçiyor.
Evle ilgili en eski doküman 1930 yılında çekilmiş siyah beyaz bir resim. Ama bu fotoğrafta, zamanında köyün en güzel binalarından olan yapıdan oldukça yıpranmış bir bölümü geriye kalmış. 1900 ların başında Kocacık köyünde 1000 küsur olan hane sayısı 1928 yılında 500 e kadar düşmüş. 1956-1959 arası 8 hane ye kadar da düşüyor. 1965 -70 arası evlerin çoğu yıkılmış, buraya yerleşen aileler yıkık evlerin damlarını ve ahşap kısımlarını yakacak olarak kullanmşlar.
2010 yılına geldiğimizde Makedonya Cumhurbaşkanı George Ivanov un insiyatifiyle Hacı Ahmet Efendi’nin evinin bulunduğu bölgede kazılar yapılıyor ve binanın temelleri ortaya çıkarılıyor. Evin rekonstrüksiyonu için Türk asıllı Makedonyalı iki mimar; Profesör Yasemin Haciyeva Aleksiyava ve Profesör Mihail Tokarev asıl bina ve aşağısındaki akraba binasının aslına uygun çizimlerini yapıyorlar. 2012 yılında burayı Genel Kurmay Başkanı Hilmi Öztürk ile ziyaret eden başbakan Erdoğan’ın girişimi ve Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün onayı ile buradaki ata evlerinin tekrardan inşasını Türkiye Cumhuriyeti üstleniyor.
Önde akraba evi, arkada Dede Haci Ahmet Efendi Evi
Atatürk'ün Büyükbabasi Haci Ahmet Efendi
2012 de TİKA tarafından inşaasına başlanan “Atatürk’ün Dede Evi” denilen iki yapı 2014 yılı içinde tamamlanarak hizmete açılıyor. Bu yapılardan yukarı bölümde olan büyüğü Atatürk’ün büyükbabası* Hacı Ahmet Efendi Evi. Binalarda burada yaşamış Atatürk’ün büyükbabası, babaannesi, Atatürk’ün çocukluk yıllarını temsil eden balmumu heykeller ve o zaman özgü ev eşyaları sergilenmiş, görsel ve yazılı panolar ile bilgi verilmiş. Çocuk Mustafa odasında, küçük Mustafa ve kızkardeşi Makbule yerde oynarken görülüyor. Evin ikinci katındaki Gelin Odasında yöresel gelin kıyafetleri içinde genç Zübeyde eşi Ali Rıza’ya kahve servisi yaparken temsil edilmiş. Ana odasında Babaanne Ayşe Hanım ocakbaşında elinde yün ile, diğer odada Büyükbaba Hacı Ahmet Efendi elinde tesbih, Kuran okurken görülüyor. Bir başka oda da genç Mustafa Kemal’in ve Manasır Askeri Lisesindeki ilk subaylık yıllarını temsil eden balmumu heykeli ve vesikalar var.
Bildiğimiz kadarı ile binaların resmi açılışı yapılmamış ama ilk günden beri Türkiye’den gelen turistler ve Makedonya’ya gelen yerli ve yabancılar tarafından büyük ilgiyle ziyaret ediliyor.
Cem Özmeral
Dublin, Ohio
31 Ocak 2024
*Her ne kadar Kocacıktaki ev "Atatürk'ün Dede Evi olarak adlandırılmış ise de, teamüle uyarak, babanın babasını belirtmek için "dede" değil "büyükbaba" tabirini kullandık. Dede genellikle Türkçe de annenin babası olarak kullanılır.