istanbullite.com

Gökyüzünün kurşun renginde olduğu bir Ekim günü, İstanbul’da ikinci günüm bugün. İstanbullite muhabiri arkadaşım Selçuk Erarslan ile Sarayburnu nda sahil yolunda yürüyoruz. Niyetim burası ile  ilgili yazdığım bir yazı için resimler çekmek ve gezi anılarımı oluşturmak. Üzerimde ince bir mont var, deniz kenarında rüzgar insanın ciğerine ciğerine işliyor.Marmara denizi de boz renke bürünmüş, karşı sahilde sisler arkasında Maslak gökdelenleri belli belirsiz yükseliyor.  Güzergahımızda Ahırkapı Feneri, İncili Köşk kalıntıları, Surlar ve Bizans dan  kalma Bukeleon Sarayı harabeleri ve Büyük Sarayın kalıntıları ile mozaikleri var.

Yüzyıllardır bizim Sarayburnu dediğimiz, yabancıların Seraglio Point diye adlandırdığı bölge tarihi yarımadanın en uç noktası. Marmara denizinin, Boğaziçinin suları ile birleştiği nokta, eski İstanbulun başlangıcı, birinci tepenin aşağısı. Bir yerde karşı sahildeki altın şehir Scutari’ye* bakar, daha ileride Körler Ülkesinin Calcedonu’nu** , ilerde de  sağda da Prens Adalarını görür.  M.Ö. 660 yıllarında buraya ilk gelip yerleşenler Delfi Tapınağının kahininin öğüdüne uyup gelen Magaralılar mış. Magaralılar dan, Bizans’a ve son gelen Osmanlıya kadar herkes sarayını buraya kurmuş. Biri yıkılmış, diğeri yapılmış, etrafı surlarla çevrilmiş karadan ve denizden gelecek düşmandan korunmak için. Osmanlı zamanında bu bölgedeki surlara Sur-i Sultani demişler yani sultanların surları. Neler görmüş neler geçirmiş bu surlar. Düşman olmayınca zindan olmuş, ahır olmuş, en sonunda da evsizlere mekan olmuş surlar.

İşte bu surlar boyunca dolaştık bugün Kennedy asfaltı denilen sahil boyunca. Yolun deniz tarafına geçemiyorsunuz, hızlı akan trafik dolayısı ile  orta şeride barikat konulmuş. Kıyı kıyı yürüdük Ahırkapı’dan Sirkeci’ye kadar. Surların içine girdik, çıktık biraz da ürkerek. Ahır kapı feneri maalesef kapalıydı, içini gezmemiz mümkün olmadı. Hava çok serin olduğu içinde ters istikamete  Kumkapı yönüne Bukeleon sarayına doğru yürümedik, aksi istikamette surlar içinde  Mangana sarayının kalan  izlerini takip ettik. Sonra unuttuğumuz Atatürk heykeli ile karşılaştık  tesadüfen. Onun hikayesini de ayrıca yazacağım.*** Aşağıda o gün  bir bölümünü gezdiğimiz ama çoğunun da yanından ve kalıntılarının üstünden geçtiğimiz tarihi yapıların bilgileri yer alıyor. Fotoğrafların yeni olanları da bizim çektiğimiz resimler.

Cem Özmeral

11 Kasım 2015

  Dublin, Ohio

*Üsküdar

**Kadıköy. Magaralılar Sarayburnun güzelliğini görmeyip karşı sahile yerleşen Calcedonlulara körler dermiş.

MANGANA SARAYI

Mangana Sarayı bugünkü Topkapı sarayının olduğu yerden Sarayburnundaki eski Değirmen kapısına kadar inen yamaçlar üzerinde yapılmış bir köşkler ve binalar topluluğu imiş.İlk olarak bu bölgede 811 yıllarında imparator Michaelin yaptırdığı bir köşkle başlayan yapılar on birinci yüzyılda İmparator Konstantinin  yaptırdığı hastane, yaşlılar bakım evi ve hukuk okulu ile halkın da kullandığı bir yaşam alanı haline gelmiştir. Daha sonraları imparatorluk binaları terkedilmiş ve bir süre imparatorlukta tehlikeli görülen ve sevilmeyen kraliyet aile fertlerinin hapishanesi olarak işlev görmüştür. Fatih Sultan Mehmet İstanbul’u fetih ettiğinde Mangana Sarayı çoktan yıkılmış, taşlarının büyük bölümü başka yapıların yapımına taşınmıştı. Mangana sarayından geriye kalan mahzenler fetih sonrası uzun süre dervişlere mekan olmuş ve onların dergahı olarak kullanılmıştır. I. Dünya savaşından sonra İşgal yıllarında Fransız birlikleri burada silah ve levazımat deposu olarak kullanılan mahzenlere el koymuş ve  onların  buradan 1923 yılında ayrılmasından sonra da mahzenler kendi kaderlerine terk edilmiştir. İmparator I .Alexis’in tarihçi olan kızı Kommena’ nın kitaplarında söz ettiği beş katlı muhteşem görüntülü Mangana sarayından günümüze hiç bir görüntü kalmamıştır.

İNCİLİ KÖŞK

İncili Köşk III Murat zamanında Yemen Fatihi Koca Sinan Paşa tarafından Bizans’tan kalma deniz surları kalıntıları üzerine kaidesi konularak inşa edilmiş. Köşkün tam ortasına rastlayan bölümde Rumların kutsal ayazması olan Sortiri korunmak istendiğinden köşkün temelinin üzerine yüksek tavanlı tonozlar konulmuş. Köşke adını veren inciler ise ana kubbeden  diziler halinde aşağıya sarkarmış. Köşkün arka bölümü ise Topkapı sarayının bahçelerine uzanan çok sık ağaçlı  bir koruluk varmış. Padişah bu köşkü bir dinlenme köşkü olarak kullanır , buradan deniz üzerinde yapılan gösterileri izlermiş. Rumların Ağustos ayındaki dini günlerinde köşkün önündeki kumluğa insanlar çoluk çocuk gelir, denize girer, piknik yaparlarmış. Arkadaki koru ise Topkapı sarayındaki ve ipahilerin cirit talimlerine sahne olurmuş.Bu köşkü çok seven ve çoğu vaktini burada geçiren  III Murat köşkün hamamında ayağı kayıp düşünce komaya girmiş ve birkaç gün sonra da  ölmüş. O öldükten sonra önemini kaybeden İncili Köşk, Sirkeci Halkalı demiryolunun yapılışı sırasında Sultan Abdülaziz tarafından yıktırılmış. Bugün köşkten  tek kalıntı suyu artık kurumuş olan ayazmanın üzerine yapılan yüksek tonozlar ve bunların ön cephesinde ki çeşmenin karamış yüzü.

*http://www.hayal-et.org/i.php/site/building/galata_surlar

AHIRKAPI FENERİ

Önce fenere ve semte  adını veren “Ahırkapı”nın  nereden geldiğinden başlayalım. Daha Bizans zamanında imparator  III. Michael  hükümdarlığını sürdürürken  Bukeleon Sarayının at ahırlarını burada kurdurmuş. Fatih Sultan Mehmet  fetihten hemen sonra yaptırdığı Beyazıt meydanındaki  Eski Saraydan sonra Topkapı Sarayını yaptırıyor ve eskiden ahır olarak kullanılan bu bölgeyi Osmanlıları ordusunun top arabalarını çeken atlara tahsis ediyor. Surların buradaki kapısına ve ilerde buradaki semte bu nedenle  Ahırkapı denilecektir. Diğer taraftan bu kapı aynı zamanda  Marmara Deniz Surlarının Haliç’e doğru dönmeden önce son kapısıdır ve bu nedenle halk arasında “Ahir Kapı”, yani son kapı  diye de anılırmış.

Ahırkapı’daki fenerin öyküsü ise 1755 yılına kadar dayanıyor. Bu tarihte Mısır’dan yüküyle gelen bir Osmanlı kalyonu hava şartlarının kötülüğü ve görüş mesafesinin azlığı dolayısı ile Kumkapı yakınlarında kayalara oturur ve bütün yükünü  kaybeder. Topkapı sarayından kazayı izleyen Padişah III. Osman, Sadrazam Sait Paşa ile hemen Kumkapı kıyılarına gelir ve kurtarılan kalyoncularla konuşmaya başlar. Yük gemisinin kaptanı Padişah’a “buralarda bize yön verecek bir kandil ışığı konulsa biz de yönümüzü bilir ve sağ salim kıyıya yanaşırdık “der. Bu sözlerin üzerine de Padişah  Kaptan-ı Derya Süleyman Paşa’ya  ‘* Ahırkapı’daki burçların üzerine bir fener yapılmasını emreder. Buradaki ilk fenerin içinde o zamanlar daha gaz yağı bilinmediği için zeytin yağı yakılmaya başlanır. Bu ilk fenerin burçların üzerine konuluşundan tam yüz yıl sonra 1857 yılında Ahırkapı civarın da büyük bir yangın çıkar. Yangından burçlar da hasar görünce  Sultan  I . Abdülmecit Fransız mühendislere yeni bir fener kulesi yapma imtiyazını verir. Kagir bir yapı olarak inşa edilen kule burçların önünde  deniz kıyısında burnun tam üzerindedir. Otuz altı  metre yükseklikteki kulenin fenerinde aydınlatma için ilk zamanlar kerosene yani gaz yağı kullanılır. Bugüne kadar üç dört defa onarımdan geçen kulede gaz yağından elektriğe geçildiğinde, fenere altı saniyede bir yanıp sönen ve Marmara denizinde otuz kilometre ötesinden görülen bin vatlık bir lamba yerleştirilir. Bugün beyaz badanalı gövdesi üzerine siyah bir çember ile süslenmiş kule tipik bir Abdülmecit devri minaresinin şerefesini andıran fener bölümü ile Marmara’dan gelen gemilere hala kılavuzluk ediyor. Eskiden deniz kıyısında iken bugün sahil yolunun  Kennedy asfaltı ile denizden ayrılmış durumda.

BUKOLEON SARAYI

Bukeleon Sarayı Cankurtaran semti ile Kumkapı semti arasında kalan  Çatladıkapı’da  bugün bir bölümü iskelet halinde ayakta kalmış eski Bizans sarayıdır.Kelime anlamı Rumca Boğa-Aslan anlamına gelen sarayın İmparator II Theodosius iktidarı sırasında 5.yüzyılın ilk yarısında yapıldığı, bugün hala ayakta kalan bölümünün ise İmparator Teofolis zamanında 9.Yüzyılın ilk yarısında eklendiği tahmin edilmektedir. Bizans devrinde Sarayın hemen önündeki burunda gemilere kılavuzluk eden Faros feneri varmış. Sahilden yukarı tepeye doğru giden yamaçtaki dik merdivenler 300 metre cephesi olan saray binalarını tam ortadan ikiye ayırırmış. Cankurtaran tarafındaki binalar Sirkeci Halkalı tren hattının inşası  nedeniyle Sultan Abdülmecit tarafından 1870 yılında yıktırılmış. Kumkapı  tarafındaki Sarayın kalıntıları ise bugün hala harap vaziyette evsizlere barınak olarak yaşamını sürdürüyor. Sarayı önündeki büyük aslan heykelleri ve mermer süslemeleri İstanbul Arkeoloji müzesine taşınmış.

BÜYÜK SARAY PLATIUM MAGNUM

Ayasofya ile Hipodrom arasındaki bölgede yer alan Büyük Saray ilk defa 330 yılında İmparator I Konstantin zamanında tasarlanmış ve yapımına başlanmış. Daha sonraki yıllarda İmparator II Justinian ve İmparator Basil zamanlarında saray genişletiliyor ve komplekse yeni binalar ekleniyor. 11 Yüzyılla kadar  Büyük Saray imparatorluk ailesinin rezidansı olarak işlev görüyor ama bu tarihlerde önemini kaybederek imparatorluk ailesi ve müştemilat  Balat’taki Blachernae sarayına taşınıyor. On üçüncü yüzyıla kadar imparatorluğun resmi işlerinin yürütüldüğü mekan olarak görev yapan eski  saray IV. haçlı seferleri sırasında tamamen tahrip  ediliyor ve kendi haline terk ediliyor. Fatih Sultan Mehmet İstanbul’u aldığında Büyük Sarayı tam bir harabe halinde bulmuş ve ve bu bölgeye küçük camiler ve ikametgah için evler kurulmasına izin vermiş. On beşinci yüzyılda  Sultan Ahmet camiinin yapımı ile de toprak üzerinde kalan saray kalıntıları tamamen yok ediliyor. Yirminci yüzyıldan günümüze kadar yapılan kazılarda sarayın dörtte bire yakın bölümüne ulaşılmış ama geriye kalan büyük bölüm Sultan Ahmet camii ve civardaki diğer tarihi binaların altında kaldığı için buralara girilemiyor. Sarayın girilebilen bölümlerinde bulunan yer ve duvar mozaikleri bugün aynı bölgedeki Büyük Saray Mozaik müzesinde sergileniyor.

BİZANS İMPARATORLARININ KÖTÜ KADERİ

Sarayburnu dediğimiz bir kartalın gagasına benzetilen bölgedeki bizim bildiğimiz eski saraylar: Mangana, Bukeleon ve Platium magnum dışında bir de Bizans impatorlarının son devrinde kullandıkları Balat tepelerindeki Tekfur Sarayı var. Bu saraylarda 323 yılından 1453 yılına kadar hüküm süren 88 Bizans imparatorundan   29 u vahşice öldürülerek tahttan düşürülmüş, 13 ü   de geçici olarak ya da hayatlarının sonuna kadar manastırlara sığınmak zorunda kalmış. Bu vahşi ölümler içinde belki de en kötüsü Andrenicus I in yaşadığı işkenceler idi . Günlerce  her tarafı morarıp  kararıncaya kadar dövüldükten son tahta bir kafes içinde teşhir edilen talihsiz imparator çekiçle dişleri kırıldıktan sonra bir eli kesilmişti. Daha sonra hasta bir devenin arkasına bağlanıp şehrin sokaklarında sürüklendikten sonra  yüzüne kaynar su dökülmüş, bir gözü çıkartıldıktan sonra Hipodrom’a götürülerek işkenceye devam edilmişti. En sonunda bağırsaklarına sokulan bir kılıçla can vermişti. Osmanlı devrinde de Sarayburnundan boğdurulup ya da kafası uçurulup denize atılanların haddi hesabı yoktur. Sur-i Sultani ve Yedikuleye kadar  uzanan deniz surları hala zaman zaman cinayetlere kurban edilen talihsiz insanların mekanı olmaya devam ediyor.  

Aşağıda Bizans saraylarında ve sur mahzenlerinde   vahşice öldürülen Bizans İmparatorların bir listesini veriyoruz. *

Basilicus                  477 Hapiste açlıktan öldü

Zeno                        491 Canlı canlı gömüldü

Maurice                    602  Kafası kesildi

Phocas                     602 Uzuvları kesilerek öldürüldü

Heracleones             641 Dili kesilerek öldürüldü

Constantine III          641 Zehirlendi

Constance II            668 Sopa ile vurularak banyoda öldürüldü

Leonitius                  705 Kafası kesildi

Tiberius III               705 Kafası kesildi

Justinian II               711 Kafası kesildi

Phillipucus               713 Kör edildi

Constantine VI         797  Kör edildi

Leo V                       820  Bıçaklanıp kafası kesildi

Michael III                867  Bıçaklanarak öldürüldü

Constantine VII        959  Zehirlendi

Romanus II              963  Zehirlendi

Nicephorus II           969  Bıçaklanıp kafası kesildi

John I                      976  Zehirlendi

Romanus III          1034  Zehirlenip denizde boğuldu

Michael V              1042  Kör edildi

Romanus IV          1071  Zehirlenip kör edildi

Alexius II               1183  Boğularak kafası koparıldı

Andronicus I          1185  İşkence edilerek uzuvları kesildi

Isaac II                  1193  Kör edildi

Alexius IV              1204  Boğuldu

Alexius V               1204  Kör edilip sakat bırakıldı

John IV                  1261  Kör edildi

Andronıcus IV       1374  Kör edildi

John VII                1374  Kör edildi